مهاجرت نیروی انسانی ؛ عوامل ساختاری و عوامل تسهیلگر

مهاجرت نیروی انسانی و عوامل ساختاری و عوامل تسهیلگر

مهاجرت نیروی انسانی کشور و عوامل تسهیل کننده آن

مدت زمان مطالعه: 8 دقیقه

در حال حاضر مهاجرت‏ نیروی انسانی بین المللی از چالش های جدی در عرصۀ جهانی و ملی است. با این حال بررسی این موضوع دشواری های آماری بسیاری دارد. از آنجا که خروج ها و ورودها و توقف های افراد در سرزمین های مختلف به نحوهای گوناگون و با انگیزه های مختلف صورت می پذیرد آمارگیری دقیق از مهاجرت سخت است. اما آنچه در پژوهش ها و آمارها واضح است این است که نمودار مهاجرت نیروی انسانی ایرانیان به زودی به قلۀ خود می رسد.

در مطالعۀ موضوع مهاجرت‏ نیروی انسانی ایرانیان دو نکته را باید در نظر گرفت: یکی اینکه مهاجرت‏ نیروی انسانی مانند هر پدیدۀ اجتماعی دیگر پدیده ای کندرو است. به این معناکه در دوره ای طولانی حرکت ها و روندهای کند و نامحسوس اجتماعی اتفاق می افتند و بعد ناگهان در مدتی کوتاه پدیده ای عیان و محسوس مشاهده می شود.

همان طور که حرکات کند و نامحسوس لایه های زمین در طی سال ها و حتی قرن ها یک زلزلۀ مهیب چند ثانیه ای را رقم می زنند، جامعۀ ایران نیز سال ها فراز و فرودهای مختلفی داشته است و اکنون در یکی از دوره های اوج مهاجرتی قرار گرفته است؛ و دوم اینکه امروز در ایران شاهد مهاجرت عام هستیم. به عبارتی مهاجرت از نخبگان فراتر رفته و طیف گسترده ای از طبقات اجتماعی را شامل شده است.

اما دربارۀ این رشد و نزدیکی به قلۀ مهاجرت دو دسته علت ساختاری را می توان شناسایی کرد: علت های داخلی و وضعیت بین المللی

علت های داخلی افزایش مهاجرت ایرانیان از این قرارند:

انسان و آینده: انسان موجودی است که زیر سایۀ آینده زندگی می کند و همۀ فعالیت هایش بر اساس برآوردی است که از آینده دارد. هرگاه سایۀ آینده و برآورد انسان از آینده امیدوارکننده نباشد همۀ کنش های بشری دچار مشکل می شوند. بر همین اساس است که برخی حکمرانی را فروختن آینده به مردم امروز می دانند. اگر نتوانیم تصویر خوبی از آینده به مردم امروز بفروشیم سایۀ آیندۀ آن ها تیره و تار می شود. بدتر از آن در حکمرانی این است که امروزشان را مصادره کنیم به نفع آینده ای نامعلوم. به نظر می رسد که دیگر کشورها توانسته اند تصویر روشن تری از آینده ارائه کنند.
توسعه فرایندی مقایسه ای است. به این معنا که هرچقدر هم که رشد و توسعه اتفاق بیفتد باز امکان مقایسه میان خود و دیگری توسعه یافته تر وجود دارد؛ به ویژه که رسانه های جمعی مقایسه های لحظه ای را امکان پذیر کرده اند.
ساختار اقتصادی در ایران: ساختار اقتصادی در ایران سرمایه محور است و نه شغل محور. ما بیشتر بر تولید مواد خام اولیه تمرکز داریم که خط تولیدهای بزرگ و مشخصی دارند (صنایع پتروشیمی، فولاد و سیمان و …). چنین ساختاری به سرمایۀ انسانی متخصص نیاز چندانی ندارد، در مقایسه با صنایعی مثل پوشاک یا کسب و کارهای اینترنتی که شغل محورند و به متخصصانی مانند طراحان مختلف نیاز دارند.
ساختار آموزش در ایران: نظام آموزشی ما تا درجۀ دیپلم مهارت محور نیست. بنابراین افراد تا زمان دیپلم به هیچ مهارت فنی یا حرفه ای دست پیدا نمی کنند. بعد از آن نیز در دانشگاه نیروهای متخصص برای فناوری های سطح بالا (های تک) پرورش می دهیم. اما اینکه این انبوه متخصصان درجۀ کارشناسی ارشد و دکتری را برای کدام سرمایه گذاری در اقتصادمان پرورش می دهیم مشخص نیست. در نتیجه ما انبوهی از نیروی انسانی داریم که چاره ای جز رفتن از کشور ندارند.
تورم: تورم اقتصادی در ایران از عوامل بسیار مهمی است که سایۀ آینده را تیره و تار می کند.

اما عوامل بین المللی افزایش مهاجرت‏ نیروی انسانی ایرانیان از این قرارند:

وضعیت کشورهای توسعه یافته: در دهه های گذشته در کشورهای توسعه یافته دو اتفاق رخ داده است؛ یکی اینکه این کشورها با پیری جمعیت روبه رو بوده اند و در نتیجه برای پذیرش نیروی انسانی از سایر کشورها سیاست های بازی را در پیش گرفته اند. دوم اینکه در اقتصاد این کشورها روندهایی به وجود آمده که سهم نیروی انسانی را در تولید ارزش افزایش داده است. در نتیجۀ این دو تغییر در ساختار جمعیتی و اقتصادی این کشورها، آن ها نیروی انسانی موردنیازشان را از مازاد نیروی انسانی در کشورهای جهان سوم تأمین کرده اند.
تحول ژئوپلیتیکی در منطقه: در دهه های اخیر در اطراف ما سیاست های توسعه ای کشورهای منطقه مانند امارات و ترکیه بر برخی حوزه های تخصصی متمرکز شده است. برای نمونه ترکیه به دنبال توسعه در حوزۀ ساخت و تولید است و امارات به دنبال توسعۀ حوزۀ فناوری های دیجیتال؛ این کشورها برای اجرای این سیاست های توسعه ای به نیروی انسانی متخصص نیاز دارند که آن ها هم مانند کشورهای غربی این نیاز را از مازاد تولید نیروی انسانی در کشور ما تأمین می کنند.

این تغییرات جهانی و منطقه ای بیانگر این است که سرعت افزایش نیاز بازارهای جهانی به نیروی متخصص و فناور بیش از سرعت تولید و عرضۀ آن است و رقابت جهانی بر سر جذب استعدادها بسیار شدید و پیچیده است.

در کنار این عوامل ساختاری داخلی و بین المللی که محرک های اصلی مهاجرت نیروی انسانی اند، عواملی نیز وجود دارند که روند مهاجرت‏ نیروی انسانی را تسهیل می کنند. این عوامل سرعت بخش و تسهیلگر از این قرارند:

سرمایه گذاری مهاجرتی افراد و خانوارها: مهاجرت انفرادی عوامل انگیزه بخش گوناگون دارد که در بخش معرفی عوامل ساختاری برخی از آن ها معرفی شدند اما گاهی ممکن است این عوامل رفتار خانوارها را تغییر دهد و آن ها را وارد مسیر میل به مهاجرت، تصمیم به مهاجرت و سپس اقدام به مهاجرت کند. در چنین شرایطی ســرمایه گذاری های فردی و خانوادگی به جای اینکه در مســیر توسعۀ محلی و ملی به کار گرفته شــوند به سوی آمادگی برای مهاجرت کردن ســوق پیدا مــی کنند.
فرایند خودتداوم پذیر مهاجرت: بررســی الگوهای رفتاری مهاجــران در سراسر جهان نشان می دهدکه مهاجران نســل اول با تحمــل مخاطرات جابجایی بین المللی، هزینه این مسیر را برای مهاجرت بعدی کاهش می دهند و در نتیجه مهاجرت به ســوی مقاصد خــاص را افزایش می دهند؛ زبان کشور میزبان، شیوه های استخدام و جذب در بازار کار، روال های شغلی و شــیوه های زندگی، راه های ورود قانونی یا غیرقانونی به کشــور مقصد، و مدیریت زندگی در یک محیط خارجــی را یاد می گیرند. در نتیجۀ این دانش جدید، هزینه ها و خطرهای اقامت خارج از وطن کاهش می یابــد و در عین حال مزایای بالقوه مهاجرت افزایش می یابد.

بنابراین، پس از تجربه مهاجرت اولیــه، مهاجرت تکرار می شود و تداوم می یابد. دلیل اولیه مهاجرت هر چه که باشد زندگی و کار در یک محیط خارجی و تجربه کار در یک اقتصاد صنعتی پیشرفته سبب ایجاد تغییرات برگشت ناپذیری در انگیزه های فردی و ویژگی های شــخصی و سبک زندگی و الگوی مصرف می شــود که احتمال بازگشت به وطن را کاهش می دهد.

شبکۀ اجتماعی مهاجران: «شبکۀ اجتماعی مهاجران» بستری ارتباطی است که به کمک آن مهاجران آینده، با کمک ســرمایۀ اجتماعی موجود در روابط با مهاجران فعلی هزینه ها و خطرات را کاهش می دهند و مزایای جابجایی بین المللی را افزایش دهند. درواقع یک مهاجر آینده از طریق ارتباط با یک مهاجر فعلی یا سابق می تواند به به شغل خارجی پردرآمد دسترســی پیدا کند. بنابراین هر اقدام مهاجرتی سبب ایجاد ســرمایه اجتماعی در میان افرادی می شود که فرد مهاجر با آنها مرتبط است و هر مهاجرت این شبکه ارتباطی را گسترش می دهد و سرمایۀ اجتماعی بیشتری تولید می شود که افراد بیشتری را وادار به مهاجرت می کند. گسترش این شبکه های ارتباطی منجر به شکل گیری یک جریان ارتباطی پویا و جهانشــمول میان ایرانیان داخل و کشور می شود و اطلاعات بسیاری پیرامون فرصت ها، امکانات و زمینه های مهاجرت به خارج از کشور انتقال می یابد که به نوبۀ خود منجر به افزایش میل، تصمیم و اقدام به مهاجرت می شود.
تسهیلگران مهاجرت: تسهیلگران مهاجرت نیروی انسانی یا مؤسساتی هستند که با پررنگ کــردن مزیت ها و فرصت هــای مهاجرتی در خارج از کشــور و ارائۀ مشــاوره های عمومی و تخصصی مهاجرت را دسترس پذیرتر می کنند و هزینه های آن را تا حد زیادی مقرون به صرفه نشان می دهند. مهمترین کارکرد این نوع تســهیلگری شامل: باورپذیری، دســترس پذیری و نفوذپذیــری مهاجرت در میان اقشــار مختلف اجتماع اســت. در واقع این نوع تســهیلگری می تواند به نوعی به شکل گیری«بازار جمعی مهاجرت» در جوامع کمک کند. از جمله مهم ترین تسهیلگران مهاجرت می توان به مؤسسات اعزام دانشجو، نیروی کار و حتی پناه جو اشاره کرد.
فضای عمومی رفتن و نماندن: وقتی تمامی عوامل ساختاری داخلی و خارجی و عوامل تسهیلگر وارد عمل شوند، فضای عمومی کشور به این سمت خواهد رفت که مهاجران احســاس غرور و بالندگی و افراد بازمانده احســاس غبن و ســرافکندگی کنند. وجــود و تقویت این حلقه سبب شکل گیری رویای» مکانی ورای سرزمین مادری« برای زندگی آرمانی خواهد شــد.

منابع:

https://www.aparat.com/v/A4TdC